SLAPP (z ang. Strategic Lawsuit Against Public Participation – strategiczne działania prawne zmierzające do stłumienia debaty publicznej) to nękanie procesami sądowymi w celu zablokowania udziału społeczeństwa, w tym aktywistów czy dziennikarzy, w pokojowych protestach, publikacji artykułów śledczych albo po prostu informowaniu o nieprawidłowościach władzy, firm czy konkretnych osób lub organizacji. Choć problem nie jest nowy, to w ostatnich latach się nasilił, szczególnie ze względu na rosnącą popularność pozywania swoich krytyków wśród polityków.

SLAPP są skierowane do każdego, kto działa, aby pociągać możnych do odpowiedzialności lub angażować się w sprawy interesu publicznego. SLAPP ma uderzać w osoby, które starają się nagłaśniać wszelkie nieprawidłowości w działaniach władz (centralnych i lokalnych) i biznesu. Grupy szczególnie narażone na SLAPP to dziennikarze, watchdogi, aktywiści, obrońcy praw, sygnaliści, organizacje prowadzące kampanie, związki zawodowe lub stowarzyszenia branżowe oraz naukowcy. SLAPP wpływają na wiele sektorów, od ochrony środowiska po edukację, media i rzecznictwo antykorupcyjne. Do działań typu SLAPP wykorzystywane są różne przepisy prawa, m.in przepisy dotyczące zniesławienia czy ochrony dóbr osobistych.

Pozwy SLAPP mają na celu wywołanie tzw. efektu mrożącego, by nikt nie pytał, nie nagłaśniał i nie informował o niewygodnych sprawach. Pozwy SLAPP prowadzą do paraliżu życia zawodowego i prywatnego aktywistów i dziennikarzy – wiążą się ze stresem, koniecznością stawiania się w sądzie, pokryciem kosztów związanych z obroną i dojazdem, a w niektórych krajach z zablokowaniem na prywatnym koncie pieniędzy na potrzeby przyszłego wyroku. Ze względu na wyraźną różnicę w dysponowanych środkach między wpływowymi politykami czy biznesmenami a nękanymi przez nich aktywistami lub dziennikarzami, proces lub nawet sama groźba sprawy sądowej może prowadzić do autocenzury, omijania kontrowersyjnych tematów, wypalenia, a nawet odejścia z zawodu, zaprzestania ważnej społecznie aktywności. W rezultacie, SLAPP-y obniżają jakość debaty publicznej, mogą skutecznie uciszyć krytyczne głosy i ograniczyć dostęp społeczeństwa do niezależnej informacji.

Ochrona przed SLAPP jest niezbędna, ponieważ takie działania prawne są wykorzystywane do zastraszania i uciszania osób zaangażowanych w sprawy publiczne, w tym dziennikarzy, aktywistów i organizacje społeczne. Celem SLAPP  jest mrożenie debaty publicznej na dany temat i ograniczenie dostępu do kluczowych informacji. Konsekwencją może być rosnąca bezkarność wpływowych polityków, biznesmenów czy korporacji. Działania prawne typu SLAPP dążą do obciążenia pozwanych kosztami finansowymi, czasowymi i psychicznymi, co może skutecznie zniechęcić ich do dalszej działalności na rzecz interesu publicznego.

Aby skutecznie chronić przed SLAPP Polska powinna uchwalić kompleksowe przepisy, które powinny wykraczać poza minimalne standardy wyznaczone przez unijną dyrektywę anty-SLAPP przyjęta w kwietniu 2024 roku. Należy zapewnić, aby krajowe przepisy chroniły przed SLAPP nie tylko w kontekście transgranicznym, ale przede wszystkim w sprawach krajowych bez elementu transgranicznego, które stanowią większość spraw typu SLAPP wytaczanych w Polsce. Polska ustawa anty-SLAPP powinna wprowadzić szeroką i jasną definicję działań typu SLAPP, wzorując się na Rekomendacji Rady Europy (CM/Rec(2022)16). Rekomendacja Rady Europy powinna stanowić drogowskaz dla polskiego prawodawstwa także w innych kluczowych kwestiach takich jak:

• Wczesne wykrywania i oddalania SLAPP,
• Mechanizmy ochrony ofiar, np. prawo do pomocy prawnej,
• Sankcje wobec nadużywających pozwów.

Konieczne jest wprowadzenie mechanizmów wczesnego oddalania bezzasadnych pozwów - sądy powinny mieć możliwość szybkiego identyfikowania i oddalania pozwów typu SLAPP, aby zapobiec długotrwałym i kosztownym procesom sądowym, które obciążają pozwanych. Niezbędne jest też zapewnienie sankcji dla nadużywających systemu prawnego - osoby lub podmioty, które inicjują SLAPP, powinny ponosić odpowiedzialność za nadużywanie systemu prawnego, w tym poprzez nałożenie na nich obowiązku pokrycia kosztów postępowania oraz ewentualnych odszkodowań dla ofiar. Postulujemy również wykreślenie art. 212 z Kodeksu Karnego czyli dekryminalizację zniesławienia. Nie mniej ważne jest też prowadzenie działań edukacyjnych wśród sędziów, prawników oraz społeczeństwa na temat charakteru i skutków SLAPP, aby zwiększyć świadomość i skuteczność przeciwdziałania tym abuzywnym praktykom.

Za dekryminalizacją zniesławienia przemawia wiele argumentów. Przede wszystkim sprawy z art. 212 k.k. mogą dotknąć każdego obywatela, nie tylko dziennikarzy. W praktyce coraz więcej spraw wszczynanych jest przeciwko osobom, które nie pracują w mediach. Ponadto w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka odpowiedzialność karna jest nieproporcjonalną ingerencją w wolność słowa, ograniczając ją w zbyt szerokim zakresie (sprawa Długołęcki przeciwko Polsce). Trybunał podkreśla ponadto, że odpowiedzialność karna za słowo jest co do zasady uzasadniona jedynie w najbardziej drastycznych przypadkach nadużycia swobody wypowiedzi. Co więcej możliwość odpowiedzialności karnej dziennikarzy może ich powstrzymywać od krytyki władzy, wywołując tzw. „efekt mrożący”, a same konsekwencje procesu karnego są bardzo dolegliwe. Dodać należy, że większość wypowiedzi będących podstawą ścigania na podstawie art. 212 k.k. jest wypowiedziami poczynionymi w interesie publicznym, a skazanie na drodze karnej nie przynosi realnej rekompensaty dla osoby, która czuje się zniesławiona. Na drodze procesu cywilnego o ochronę dóbr osobistych osoba taka ma także skuteczną możliwość ochrony swoich praw oraz jest w stanie otrzymać odszkodowanie lub zadośćuczynienie mające wymiar finansowy.